به مناسبت يك صدمين سالگرد تاسيس اولين مدرسه به سبك نوين در سلماس

به مناسبت يك صدمين سالگرد تاسيس اولين مدرسه به سبك نوين در سلماس

دكتر توحيد ملك زاده ديلمقاني
tohidmelikzade@yahoo.com
ميرزا سعيد سلماسي( شهادت 1287 شمسي در سن 21 سالگي ) كه از جمله مشاهير سرشناس سلماس و آذربايجان به شمار مي آيد باني اقدامات فرهنگي بسيار ارزشمندي در سلماس و آذربايجان مي باشد كه امسال يك صدمين سالگرد تاسيس اولين مدرسه به سبك نوين در سلماس توسط ميرزا سعيد خان سلماسي مي باشد .
پس از اعلان مشروطيت توسط مظفرالدين شاه قاجار، ميرزا سعيد سلماسي از طريق استانبول به اوروپا و کشور فرانسه مسافرتي نمود و درباره اوضاع فرهنگ و پيشرفت رو به تزايد آنان در عرصه هاي علم و ادب و سياست مطالعاتي نموده و در پاريس چندي اقامت مي نمايد. در همين حين در پاريس با مردي اديب و فاضل به نام عمر ناجي که از جمله بزرگان مشروطه خواهان عثماني بود آشنا ميشود و ناجي بيگ را تشويق به عزيمت به آذربايجان و تأسيس مدرسه اي به سبک علمي و اروپايي در سلماس مي کند. عمر ناجي يا ناجي بيگ به چند دليل اين پيشنهاد را مي پذيرد:
اولاً: وي از بزرگان حزب اتحاد و ترقي عثماني بوده از شهر سالونيک به فرانسه گريخته و اقدامات خود را از شهري دور از عثماني دنبال مي کرد.
ثانياً: وي هميشه تحت تعقيب مأموران خفيه سلطان عبدالحميد بود و بيم آن مي رفت هر آن در پاريس شکار شود.
ثالثاً: علاقه سرشار وي به توسعه علم و تمدن و فرهنگ مثال زدني بود.
رابعاً: آذربايجان نزديکترين نقطه به عثماني و مکاني تقريباً امن براي فعاليتهاي سياسي بود.
بنابراين«ناجي بيگ»در اواخر سال 1907 ميلادي و به نظرمان پائيز سال 1285 شمسي با اقدامات ميرزا سعيد سلماسي تصميم به مهاجرت به سلماس گرفت.
ميرزا سعيد سلماسي در طي اقامت در پاريس دست بکار شده و با صرف هزينه هاي فراوان پاسپورت جعلي به نام ناجي بيگ تهيه کرد و با نام مستعار وي را از فرانسه به شهر پطرزبورگ در روسيه و سپس به تفليس آورده و با همکاری دوستان روشنفکران در آن سوی ارس ، ناجي بيگ به سلامتي از مرز جلفا گذشته وارد سلماس شد.
در آن موقع در سلماس انجمن مشروطه خواهان برپا شده بود و روحاني مبارز حاجي پيشنماز سلماسي با درايت تمام زمام امور سلماس را در دست داشت. ورود ناجي بيگ به سلماس با استقبال انجمن و مردم ديلمقان مواجه شد و از همان روزهاي آغازين ورود ناجي بيگ به سلماس، ميرزا سعيد سلماسي ساختمان حسينيه يا عماراتي را به عنوان اولين مدرسه به سبک نوين در سلماس خريداري کرده و مديريت اين مدرسه را به ناجي بيگ سپرد. ناجي بيگ نيز با هزينه ميرزا سعيد سلماسي :
اولاً: اونيفورم هاي زيبا و متحد الشکل با علايمي متحد الشکل تهيه نموده.
ثانياً: حدود 40 نفر از دانش آموزان ديلمقان را جهت تحصيل در مدرسه جذب نمود.
ثالثاً: صندوقي با سرمايه ميرزا سعيد جهت پرداخت حقوق کارمندان و شاگردان بي بضاعت ديلمقان تأسيس نمود.
رابعاً: معلميني از سلماس و تبريز استخدام کرد،نظير ملااسماعيل نجفي،ميرزا احمد بصيرت تبريزي و محمد قلي ميرزا و ...
خامساً: به همت ميرزا سعيد سلماسي اولين هيئت علمي سلماس تحت عنوان ((هيئت معارف سلماس))با عضويت ميرزا عبدالرزاق پياميار،عبدالصمد اسماعيل زاده،علي محمد جواد زاده،حاج محمدرضا صيرفي زاده و علي دائي تأسيس نمود.
هيئت معارف اسلامي در اولين جلسه خود به پاس زحمات و تحمل هزينه هاي گزافي که از طرف ميرزا سعيد خان سلماسي صورت گرفته بود نام اين مدرسه را ((سعيديه))انتخاب کرد.
مدرسه سعيديه اولين مدرسه به سبک نوين سلماس بود که با کادر علمي توانال و مديريت و هدايت قوي اديبي از عثماني و با روشي اورپايي و حمايت مادي و معنوي فرهنگ دوست ثروتمند ميرزا سعيد سلماسي در عماراتي زيبا در ديلمقان تأسيس شد. بعدها شاگردان اين مدرسه جزو بزرگان فرهنگ و ادب آذربايجان گرديدند. (ساختمان مدرسه دو طبقه بود و عکس منحصر بفردي از آن باقيست که در کتاب آمده)
پس از درگذشت مظفرالدين که فرمان مشروطه را صادر کرده بود به دنبال استبداد صغير و به توپ بسته شدن مجلس شوراي ملي در تهران توسط محمدعليشاه تهاجم به آذربايجان آغاز شد. سلماس نيز معروض هجوم وحشيانه اردوي استبداد قرار گرفت و مشروطه خواهان هرکدامن به سمتي پراکنده شدند. ميرزا سعيدسلماسي به استانبول رفت، حاجي پيشنماز سلماسي و بلال آقا کهنه شهري به تبريز رفتند و ديلمقان در اختيار مستبدين قرار گرفت و سردار ماکو به حکومت ماکو، خوي و سلماس منصوب شد و اردوي مستبدين وارد ديلمقان شده(1287 شمسي) و ناجي بيگ و کل هيئت معارف سلماس را دستگير و تحت نظر به خوي فرستاد.
طرز دستگيري و انتقال ناجي بيگ به خوي جالب بود و چنين برخوردي کينه عميق مستبدين را با علم و دانش و پيشرفت و تنوير افکار را بيان مي کند نقل مي کنند:
مستبدين ناجي بيگ را پس از دستگيري رو به پشت سوار الاغ کرده و پس از گرداندن در کوچه بازار ديلمقان روانه خوي نمودند.
در خوي عزوخان خواهرزاده سردار که در قساوت و خونريزي مشروطه خواهان شهره عام و خاص بود طبق معمول وي را به اعدام محکوم نمود ولي شهبندر خانه عثماني در خوي با اعلام اينکه وي تبعه عثماني بوده و اعدام وي عواقب سوئي در پي خواهد داشت مانع از اعدام ناجي بيگ شد. وي پس از آزادي به استانبول رفت.گفتني است يکماه پس از کودتاي محمد عليشاه در عثماني مشروطه اعلام شده بود و طرفداران حزب اتحاد و ترقي دست اندرکار امورات مملکت شده بودند.
بدين ترتيب اولين دوره مدرسه سعيديه با دو سال فعاليت تمام شد.

ب)دوره دوم مدرسه سعيديه:
پس از مقاومت مشروطه خواهان آذربايجان و خلع محمدعليشاه از سلطنت، مدرسه سعيديه دوباره داير و مديريت دبستان به عهده ميرزا رضاي سلماسي گذاشته شد.
ميرزا رضاي سلماسي که از معاريف آن دوره سلماس بود به تدريج نظام مدرسه را سامان بخشيد و شاگردان مدرسه را جمع آوري نمود و شروع به کار کرد. پس از ميرزا رضا سلماسي، ميرزا حسن رشديه که از معاريف برجسته تبريز و آذربايجان و صاحب اولين کتاب درسي براي ترکان به نام ((آناديلي)) بود مدير مدرسه سعيديه شد. دو سال فعاليت مدرسه با ورود قواي روس به آذربايجان و در اواخر زمستان 1290 شمسي با ورود انها به ديلمقان به اتمام رسيد و تمام فعالين و مشروطه خواهان سلماس همراه با مجاهدين تبريزي به عثماني پناهنده تبريزي به عثماني پناهنده شدند.
ج)دوره سوم مدرسه سعيديه:
با شروع جنگ جهاني اول،قواي عثماني با پيشتازي مشروطه خواهان آذربايجاني به آذربايجان آمده و قواي روس از آذربايجان اخراج به تدريج نظام اجتماعي- فرهنگي آذربايجان سر و سامان گرفت.
در ديلمقان نيز مديريت مدرسه سعيديه به ميرزا ابوالحسن خان شبستري واگذار گرديد و معلميني چون ميرزا ستار تبريزي، ميرزا حسين خان افتخار و ملااسماعيل نجفي جهت تدريس به مدرسه سعيديه دعوت شدند.
فعاليت فرهنگي اين مدرسه تا اواخر سال 1296 و اوايل سال 1297 شمسی که سلماس به تصرف جيلوها و ارامنه مسلح درآمد ادامه داشت و با تصرف ديلمقان در سال 1297 توسط مسيحيان و جيلوها ی مهاجم ، ميرزا ابوالحسن خان شبستری مدير مدرسه سعيديه و ميرزا حسين خان افتخار و جمع کثيری از شاگردان و نو آموزان مدرسه سعيديه قتل عام و بنای ساختمان سعيديه هدف توپ جيلوها قرار گرفت و نابود شد و بدين ترتيب دور سوم مدرسه تمام می شود .

د) دوره چهارم مدرسه سعيديه :
پس از حادثه جيلولوق ،مدرسه سعيديه (البته تنها نامی از اين مدرسه بر جای مانده بود ) توسط مرحوم عبدالرزاق خان پياميار دوست ديرين ميرزا سعيد اداره می شد . در حادثه سيميتقو و کشتار اهالی سلماس توسط اکراد ، عبدالرزاق پياميار و جمعی کثير از اهالی سلماس به تبريز مهاجرت کرده و مدرسه تعطيل می شود .

و) دوره پنجم مدرسه سعيديه :
پس از استقرار آرامش در آذربايجان و سلماس و سرکوب اکراد سيميتقو، در سال 1301 شمسی مدرسه به مديريت ميرزا احمد خان ثريا افتتاح شد و پس از چندی نام مدرسه به دبستان پهلوی تغيير می کند .
در سال 1302 مرحوم پياميار که در تبريز به سر می برد از طرف فرهنگ آذربايجان به رياست فرهنگ سلماس انتخاب می شود و با مساعی ايشان در سال 1307 نام سعيد بر روی مدرسه دخترانه ای که در سلماس تاسيس شده بود گذاشته می شود .


پس از زلزله سال 1309 و تاسيس شهر جديد سلماس نام ميرزا سعيد سلماسی در مدرسه دخترانه بنام سعيد تثبيت می شود که متاسفانه اوايل انقلاب اسلامی دوباره نام سعيد از تابلوی مدرسه بناحق و بی هيچ دليل منطقی حذف می شود . جا دارد مسئولين آموزش و پرورش سلماس با احياء نام سعيد سلماسی بر روی مدرسه ای ،نام و يآد وی را در خاطره ها زنده کنند . و شورای شهر می بايستی خدمات اين قهرمان و مبارز راه آزادی نام او را درقالب ميدان يا خيابان يا ... زنده کند تا مردم سلماس تکيه گاه فرهنگی خود را بهتر و بيشتر بشناسند .