زلزله‎هاي بزرگ و مخرب معاصر
آذربايجان
(1900 تا 2005 ميلادي)




دكتر توحيد ملك زاده ديلمقاني[1]
دانشگاه آزاد اسلامي واحد اورميه



1902 م (13 فوريه )(شاماخي): در اين سال زلزله اي شهر شاماخي را تكان داده موجب تخريب خانه ها و تلفات به ساكنين شهر و روستاهاي اطراف شد. بربريان (1977) بزرگي اين زلزله را 6 درجه بر آورد كرده مختصات رو مركزي زلزله را 42/40 درجه شمالي و 71/78 درجه شرقي برآورد كرده است. اين زلزله در ساعت نه و سي و چهار دقيقه و شش ثانيه به وقت جهاني رخ داد.
1924م (19فوريه)(قره داغ، شمالشرق اهر): در اين سال زلزله اي در ساعت شش و پنجاه ونه دقيقه و پنجاه ونه ثانيه به وقت جهاني كوهستانهاي قره داغ را در هم كوبيد(بربريان 1977) كه بزرگي اين زلزله را 7/5= M تا 0/6=M برآورد كرده اند. مختصات رو مركز اين زلزله 90/38 شمالي و 60/47 شرقي تعيين شده است. بربريان (1977) شدت اين زلزله را I =VII در مقياس مركالي اصلاح شده برآورد كرده است.
1930م ( 6 مه )(سلماس): روز سه شنبه 16 ارديبهشت 1309 هـ .ش زلزله اي كه بزرگي آن را 5/5= M درجه برآورد كرده اند سلماس را در ساعت 10صبح تكان داده و باعث خرابي چند دكان و خانه شده تقريباً پانزده نفر تلف شدند و قسمتي از اهالي شهر را تخليه كردند. روستاهاي هفتوان، كوچه ميش و كلشان تخريب شدند در هفتوان، چند خانه به كلي فرو ريخته و يك زن با يك كودك زير آوار ماندند در كوچه ميش و كلشان تقريباً تمام خانه ها تخريب و در هر كدام يك نفر كشته شدند. در روستاهاي ديگر سلماس آسيب ها كمتر بود مثلاً در كهنه شهر، پته‎وئر(Pata ver ) سارنا، پيه جوك (Payajuk) چند خانه فروريخت و بيشتر آنها ترك خوردند در ديگر روستاها نظير محلم، اؤله ، خسروا، ديريش و مغانجوق بيشتر خانه ها ترك خوردند. كمي دورتر از رو مركز زلزله كه آن را بربريان (1977) و بولتن مؤسسه ژئو فيزيك 15/38 درجه شمالي و 75/44 درجه شرقي (منطقه تمر، شورگل) برآورد كرده اند. در روستاهاي حبشي، اختاخانا، يوشانلو، خان تختي، عيان و سنجي تنها چند ديوار ترك خوردند. اين زلزله كه در حقيقت پيش لرزه اصلي زلزله مهيب سلماس بود اين اثر را داشت تا به مردم سلماس و روستا هاي اطراف هشدار ترك خانه ها را بدهد و بدينسان جان خود را از زلزله هاي احتمالي نجات دهند در اين ميان نقش فرمانده سرباز خانه سلماس چشمگير بود. فرمانده پادگان سلماس ضمن هشدار به مردم سلماس از بابت نخوابيدن در زير سقف سنگين خانه‎ها تمام سربازان پادگان سلماس را به حالت آماده باش در خارج پادگان نگه داشته بود كه آمادگي و كمك اين سربازان در فرداي آن زلزله در بولتن هاي مهم زلزله نگاري جهان در ساعت هفت وسه دقيقه و بيست و دو ثانيه به وقت جهاني حدود ساعت ده صبح به وقت محلي ثبت شده است. پانزده ساعت بعد در نيمه شب همانروز زلزله اي با قدرت خيلي بيشتر از اثر اين زلزله سلماس را بكلي تخريب كرد.
1930م(7مه)(سلماس): اين زلزله كه بزرگي آن را بربريان (1974) 4/7=M و مؤسسه ژئوفيزيك 2/7=M برآورد كرده است يكي از مخربترين زلزله‎هاي آذربايجان و شايد منطقه خاورميانه مي باشد بطوريكه سال 1930در تاريخ زلزله شناسي بنام 1930سلماس ثبت شده است. پانزده ساعت پس از پيش لرزه سلماس در نيمه‎شب سه‎شنبه يا در حقيقت بامداد روز چهارشنبه 17 ارديبهشت زلزله اصلي در ان واحد موجب تخريب كامل ديلمقان dilmgan و حدود شصت روستا در دشت سلماس و مناطق حاشيه آن شد. دامنه آسيب‎ها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسير علياي زاب در تركيه كشيده شده بود و موجب كشته شدن 2500 تا 4000 نفر در سلماس شد.
پس از زلزله در 10كيلومتري شمال گسل سلماس يك چشمه آب گازدار هيجده درجه بوجود آمد كه در سلماس زلزله بولاغي (چشمه زلزله) ناميده شد. اين چشمه بعدها پس از زلزله ها مخصوصاً زلزله 22 ژوئن 1973 سلماس رنگ گل به خود گرفت. در نتيجه اين زلزله سطح ايستابي منطقه موقتاً بالا رفته و مناطق پست را آب فرا گرفت اما به زودي به سطح پيشين خود فرو نشست. آب درياچه كه خيلي پايين رفته بود به تدريج بالا آمد و زمين لغزشهاي متعدد در دره سلماس و در شيبهاي لشكران و ساير مناطق رخ داد كه ريزش تپه هاي باستاني هفتوان تپه و ديريش تپه قابل ملاحضه بود. امبرسيز(1982) شعاع تخريب زلزله را 23 كيلومتر و شعاع احساس را350 كيلومتر برآورد كرده است يعني اين زلزله در بغداد و تفليس احساس شده است.
اين زلزله گسلشي همراه بود كه هنوز هم قابل مشاهده است و مي توان آنرا بر روي زمين به گونه اي ناپيوسته در طول حدود شانزده كيلومتر از شمالغرب شورگؤل (shor gol) تا همسايگي كهنه شهر دنبال كرد. در بيشتر مسير آن كه داراي گراي 300درجه است مي توان درباره جهت جنبش واقعي گسل جنوب سلماس داوري كرد كه راستگرد است اما بجز در دو نقطه جابجايي افقي راستگرد يك و 4 متري قابل اندازه گيري است. مقدار جنبش را نمي توان تعيين كرد. بين شورگؤل و محل تقاطع گسلش با زولاچاي، طرف شمالشرقي شكستگي گسله پايين افتاده است. مقدار جابجايي قائم متغير است و در برخي جاها افت ظاهري به 4 تا6 متر مي رسد. اثر گسيختگي پس از كهنه شهر ديگر قابل مشاهده نيست با اين همه اطلاعات محلي دلالت بر آن دارد كه اين اثر در طول شش تادوازده كيلومتر ديگر در همان راستا در طول كناره جنوبغرب دوشوان چاي ادامه داشته است. در شمالغرب دئريك، شكستگي گسله ديگري را در سنگ و آبرفت ميتوان ديد كه در طول حدود سه كيلومتر با گراي 50تا 60 درجه كشيده شده و طرف غرب آن پايين افتاده است. رشته پس لرزه ها در حدود سه ماه ونيم دنباله داشت و بزرگترين پس لرزه در 8 مه (18 ارديبهشت) سبب ريزش در شرفخانه، خوي و قوطور شد. در دشت سلماس نصف روستاي شكريازي نابود و چهار نفر كشته شد. اين پس لرزه همچنين روستاهاي گيوران، ميرعمر، راويان و چاليان در جنوب قوطور را كه پيشاپيش در اثر لرزه اصلي ويران شده بود تقريباً به كلي ويران و به ناحيه اي كه در اثر لرزه اصلي زيان شديدي نديده بود به سختي آسيب رساند. در اين زلزله اكثر آثار باستاني سلماس، مساجد و بقاع قديمي، مناره قرون وسطي‎يي ميرخاتون، پلهاي قديمي از بين رفت.
پس از استقرار آرامش در سلماس، شهر جديدي در يك كيلومتري ديلمقان ـ در محل فعلي شهر سلماس با نقشه صحيح شهر سازي و مهندسي و به صورت شطرنجي مهندس اسدالله خاورزمين احداث و به هر يك از اهالي شهر ويران شده سلماس قطعه زمين مناسبي جهت خانه سازي و اسكان داده شد. از ويرانه هاي سلماس امروزه چيزي باقي نمانده است، بجز پايه ديوارهاي مسجد آقا«آقامچيدي» و سنگهاي منشوري شكل ستونهاي مسجد كه جاي دارد محل اين آثار توسط ميراث فرهنگي حصار كشي شده و بعنوان يادگاري از زلزله مشهور و ويرانگر 1930م سلماس براي آيندگان جهت عبرت و برنامه ريزي اصولي جهت تلاش براي بسط دانش زلزله شناسي و مهندسي زلزله در منطقه استفاده گردد.
1931م(27آوريل)(زنگه زور): زلزله اي بزرگ به بزرگي 5/6= M منطقه زنگه زور در شمال ارس را درهم كوبيد. اين زلزله د ر ساعت شانزده و پنجاه دقيقه و پنجاه و چهار ثانيه به وقت G MT در مختصات 45/39 درجه شمالي و 46 درجه شرقي به وقوع پيوسته است.
1965م(10فوريه)(جنوبشرق بستان آباد، تبريز): زلزله اي به بزرگي 1/5= M در ساعت شانزده و نه دقيقه و پنجاه ثانيه به وقتG MT منطقه بستان آباد و روستاي علي خلج را درهم كوبيده، هفت روستا تخريب و نزديك به پنج نفر كشته شدند. مختصات اسپي سنتري زلزله 4/37 درجه شمالي و 1/47 درجه شرقي بوده است(شكل 26).
1966م(20مارس)(ماكو): در اين سال سلسله زلزله هايي كه ار 20مارس 1966 م شروع شد ماكو و روستاهاي شمال آنرا به شدت تكان داد. در اثر شوك اصلي اين زلزله در 20مارس (اواخر اسفند) در روستاي دانالو، دو خانه فرو ريخته و در روستاهاي قره تپه، قيزيل داغ، هنديوار و ميلان خانه ها ترك دار شدند.اينزلزله در محدوده روستاهاي دارقاگؤلي، باغ ب، قايوت، كيشميش تپه، بازرگان، ياريم قيه و قره عيني هيچ تخريبي نداشته و فقط سبب تكان مختصر مناطق فوق الذكر شده بود. شدت احساس اين زلزله در مناطق فوق I=VI برآورد شده است. طي 19 مارس تا 8 آوريل 1996 بيش از 40زلزله منطقه ماكو را تكان داد بنابراين مي توان زلزله 1966ماكو را از نوع دسته و گروه زلزله (swarm ) دانست كه در نوع خود در آذربايجان بي نظير است(شكل 27).
1968م(29آوريل)(ماكو): در ساعت 8 شب دوشنبه 9 ارديبهشت 1347 شمسي زلزله اي به بزرگي 3/5=M بدون هيچ پيش لرزه اي مساحتي بين هشت هزار كيلومتر مربع در شمالغرب آذربايجان را تكان داده موجب تخريب مناطق وسيعي در ماكو و روستاهاي اطراف شد. اپي سنتر اين زلزله در 20كيلومتري غرب ماكو در 28/38 درجه شمالي و 30/44 درجه شرقي ذكر شده است. در اثر اين زلزله بيش از 90روستاي ماكو آسيب ديده و ده روستا بطور صد درصد نابود و سي و هفت تن نيز كشته و چندين صد راس گاو و گوسفند در زير آوار تلف شدند(شكل27).
1970م(14مارس)(خوي): در اثر زلزله اي به بزرگي 3/5= M شهر خوي تكان خورده و ناحيه بدلان در غرب شهر خوي تخريب و بيش از چهار نفر در اثر زلزله كشته شد. اين زلزله در ساعت پنج و بيست و يك دقيقه و چهل و چهار ثانيه در عمق 23 كيلومتري زمين در مختصات رو مركزي 6/38 درجه شمالي و 7/44 درجه شرقي رخ داد(به نقل از USCGS). اين زلزله را مي توان به گسل وار منسوب دانست(شكل 27).
1970م (4اكتبر)(پسوه): در پاييز سال 1349 زلزله اي به بزرگي 5/5= M منطقه پسوه پيرانشهر را به شدت تكان داده خسارات و تلفاتي چند در منطقه به بار آورد. اين زلزله را مي توان به گسل پيرانشهر مربوط دانست.
1976م(24نوامبر )(چالديران): در ساعت سه وپنجاه و دو دقيقه بعد از ظهر به وقت محلي زلزله اي به بزرگي 3/7= Ms منطقه چالديران و روستاهاي اطراف را به شدت در هم كوبيد. دامنه تخريب حتي به طرف تركيه هم كشيده شده بود. بولتن هاي زلزله نگاري اين زلزله را در مختصات رومركز 121/39 درجه عرض شمالي و 029/44 درجه طول شرقي در عمق سي وشش كيلومتري زمين ثبت كرده اند(شكل 27).
زلزله بزرگ ديگر تقريباً چهاده ثانيه بعد به بزرگي 5/5= M منطقه مجاور را درهم كوبيد و سه ساعت بعد نيز زلزله اي به بزرگي 0/5=M همان منطقهرا بشدت تكان داده بر خرابيها افزود. در اثر اين زلزله زمين به اندازه 5/2 متر شكافته شد. دامنه تخريب در طرف تركيه وسيعتر بود بطوريكه 109 روستاي منطقه چالديران تركيه صددرصد تخريب شده و بيش از چهار هزار نفر كشته شدند. در طرف آذربايجان نيز بيش از هزار خانه در 45 روستاي زير تخريب و نزديك به شش نفر كشته شدند. اين زلزله در قره ضياءالدين، علمدار، مرند، سلماس، تبريز،خوي و ماكو نيز احساس شد. پس لرزه ها ماهها پس از زلزله اصلي ادامه داشت كه بزرگترين آنها بيش از 5=M درجه بزرگي داشت.
1996م(28فوريه)(اردبيل): زلزله اي به بزرگي 5/5= M b ساعت چهارو بيست وهفت دقيقه و بيستوهشت ثانيه به وقت محلي روز جمعه دهم اسفند 1375 اردبيل و روستاي اطراف را به شدت تكان داده و چندين روستا بطور كامل تخريب شدند. در روستاهاي گلستان، جوراب، تجرق، آتشگاه وراجستان كه تخريب صددرصد بود شدت زلزله به I =VIII در مقياس مركالي برآورد شده است. در اين زلزله بيش از هزار نفر كشته و دوهزار و ششصد تن از روستائيان مجروح شدند. تحليل ها نشان مي دهد ساز و كار ژرفي زلزله روند شمالي- جنوبي با جابجايي راستالغز چپگرد مي باشد. زلزله مزبور با پس لرزه هاي متعدد همراه بود كه بزرگي بعضي از آنها به 4 مي رسيد.



بحث‌‏‎ و‏‎ نتايج‌‏‎ گسل‌هاي‌‏‎ كنار‏‎ در‏‎ آذربايجان‌‏‎ شهرهاي‌‏‎ اكثر‏‎ گرديد‏‎ ملاحظه‌‏‎ -‎‎‏‏1‏‎ و‏‎ لرزيده‌‏‎ كرات‌‏‎ به‌‏‎ تاريخ‌‏‎ طول‌‏‎ در‏‎.‎شده‌اند‏‎ بنا‏‎ كواترنر‏‎ اردبيل‌ ، ‏‎ شهرهاي‌‏‎) است‌‏‎ شده‌‏‎ تخريب‏‎ به‌كلي‌‏‎ يا‏‎ و‏‎ ديده‌‏‎ صدماتي‌‏‎ نزديك‌‏‎ اينده‌‏‎ در‏‎ اينكه‌‏‎ احتمال‌‏‎ بنابراين‌‏‎ ‎‏‏،‏‎(‎سلماس‌‏‎ و‏‎ تبريز‏‎ به‌‏‎ توجه‌‏‎ بنابراين‌‏‎.‎است‌‏‎ فراوان‌‏‎ دهد ، ‏‎ روي‌‏‎ حوادثي‌‏‎ چنين‌‏‎ و‏‎ آذربايجان‌‏‎ زمين‌ساخت‌‏‎ لرزه‌‏‎ گسل‌ها ، ‏‎ مكانيسم‌‏‎ شناخت‌‏‎ .گيرد‏‎ قرار‏‎ توجه‌‏‎ مورد‏‎ بايد‏‎ منطقه‌ ، ‏‎ در‏‎ زلزله‌شناسي‌‏‎ مطالعات‌‏‎ در‏‎ ما‏‎ ضعف‌‏‎ اين‌‏‎.‎طبيعت‌‏‎ خشم‌‏‎ نه‌‏‎ و‏‎ است‌‏‎ الهي‌‏‎ خشم‌‏‎ نه‌‏‎ زلزله‌‏‎ -‎‏‏2‏‎ را‏‎ پديده‌‏‎ اين‌‏‎ با‏‎ مقابله‌‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ طبيعي‌‏‎ پديده‌‏‎ اين‌‏‎ شناخت‌‏‎ زلزله‌‏‎ بحران‌‏‎ ستاد‏‎ تاسيس‌‏‎ صورت‌‏‎ در‏‎ ليكن‌‏‎ است‌‏‎ كرده‌‏‎ دشوار‏‎ (ب‏‎.‎زلزله‌‏‎ همگاني‌‏‎ آموزش‌‏‎ (‎الف‌‏‎ اهداف‌‏‎ براي‌‏‎ آذربايجان‌‏‎ براي‌‏‎ به‌‏‎ توجه‌‏‎ (‎ج‌‏‎ هلال‌احمر‏‎ از طريق‌‏‎ امدادرساني‌‏‎ در‏‎ همگاني‌‏‎ آموزش‌‏‎ حدودي‌‏‎ تا‏‎ مي‌توانيم‌‏‎ آتش‌نشاني‌ ، ‏‎ و‏‎ اورژانسي‌‏‎ و‏‎ ايمني‌‏‎ مسائل‌‏‎ .بكاهيم‌‏‎ تلفات‌‏‎ تعداد‏‎ از‏‎ و‏‎ زلزله‌‏‎ براي‌‏‎ آمادگي‌‏‎ به‌عنوان‌‏‎ مي‌شود‏‎ پيشنهاد‏‎ -‎‏‏3‏‎ انتخاب‏‎ مشخصي‌‏‎ روز‏‎ مردم‌ ، ‏‎ براي‌‏‎ زلزله‌‏‎ اهميت‌‏‎ كردن‌‏‎ خاطرنشان‌‏‎ .گردد‏‎ اعلام‌‏‎ و‏‎ موضوع‌‏‎ به‌‏‎ عمران‌ ، ‏‎ و‏‎ و ساز‏‎ ساخت‌‏‎ مسائل‌‏‎ در‏‎ مي‌شود‏‎ پيشنهاد‏‎ -‎‎‏‏4‏‎ متخصصان‌‏‎ صحيح‌‏‎ تربيت‌‏‎ جهت‌‏‎ و‏‎ شود‏‎ داده‌‏‎ بيشتري‌‏‎ اهميت‌‏‎ زلزله‌‏‎ رشته‌هاي‌‏‎ و‏‎ عمران‌‏‎ رشته‌‏‎ در‏‎ دانشگاهها‏‎ تمام‌‏‎ در‏‎ عمران‌‏‎ تدريس‌‏‎ اجباري‌‏‎ درس‌‏‎ يك‌‏‎ به‌عنوان‌‏‎ زلزله‌‏‎ مهندسي‌‏‎ درس‌‏‎ وابسته‌ ، ‏‎ .شود‏‎ شهرداريها ، ‏‎ شهرسازي‌ ، ‏‎ و‏‎ مسكن‌‏‎ وزارت‌‏‎ شهرسازي‌ ، ‏‎ مسائل‌‏‎ در‏‎ -‎‏‏5‏‎ ژئوفيزيكي‌‏‎ مطالعات‌‏‎ به‌‏‎ وابسته‌‏‎ ادارات‌‏‎ ساير‏‎ و‏‎ مسكن‌‏‎ بنياد‏‎ نظير‏‎ شهري‌‏‎ عمران‌‏‎ طرحهاي‌‏‎ در‏‎ و‏‎ داده‌‏‎ اهميت‌‏‎ مناطق‌ ، ‏‎ در‏‎ قوي‌‏‎ فشار‏‎ كابلهاي‌‏‎ و‏‎ نفت‌‏‎ و‏‎ گاز‏‎ و‏‎ فاضلاب‏‎ و‏‎ آب‏‎ لوله‌گذاري‌‏‎ .آيد‏‎ به‌عمل‌‏‎ كافي‌‏‎ توجه‌‏‎ زلزله‌‏‎ موضوع‌‏‎ به‌‏‎ مخابرات‌‏‎ و‏‎ برق‌‏‎ شهرهاي‌‏‎ از‏‎ يك‌‏‎ هر‏‎ در‏‎ زلزله‌‏‎ پهنه‌بندي‌‏‎ ريز‏‎ مطالعات‌‏‎ -‎‎‏‏6‏‎ كلان‌شهري‌‏‎ توسعه‌هاي‌‏‎ اساس‌‏‎ به‌عنوان‌‏‎ و‏‎ آغاز‏‎ آذربايجان‌ ، ‏‎ .گيرد‏‎ قرار‏‎ توجه‌‏‎ مورد‏‎ و‏‎ كوهها‏‎ دامنه‌‏‎ در‏‎ نامناسب‏‎ موقعيت‌‏‎ داراي‌‏‎ روستاهاي‌‏‎ -‎‏‏7‏‎ است‌ ، ‏‎ Landslide لغزش‌‏‎ زمين‌‏‎ پديده‌‏‎ مستعد‏‎ كه‌‏‎ تند‏‎ شيبهاي‌‏‎ امن‌‏‎ مكانهاي‌‏‎ به‌‏‎ اولويت‌‏‎ رعايت‌‏‎ با‏‎ به‌مرور‏‎ و‏‎ شده‌‏‎ شناسايي‌‏‎
.شوند‏‎ داده‌‏‎ انتقال‌‏‎



منابع فارسي :
1- امبرسيز.ن.ن.وملويل.چ.پ.،1370، تاريخ زمين لرزه هاي ايران، ترجمه: رده، 1. ناشر آگاه، تهران
2- باباخاني .ع.،ف.،1376،شرح نقشه زمين شناسي چهارگوش اردبيل به مقياس 000/250/1، سازمان زمين شناسي كشور، تهران
3- باهر طالاري. ط.،شاد. هـ، 1376، بررسي علل لغزش شيب هاي بزرگراه شمال تبريز و ارائه روش هاي بهينه جهت تثبيت. دومين سمينار زمين لغزه، مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله، تهران
4- بربريان.م.،قريشي.م.،1366، پژوهش و بررسي لرزه زمين ساخت كاربردي، خطر زمين لرزه، گسلش در گستره درياچه تكتونيكي اورميه، سازمان زمين شناسي كشور، شماره گزارش؟
5- پدرامي.م.، حسين خان ناظري. ن.، عبدالهي.م.ر.،1372، مطالعات زمين شناسي مهندسي و ژئوتكنيك در كوي افسران- خوارزمي و پيرامون آن، شهرك وليعصر تبريز، وزارت معادن و فلزات
6- پيمان.م.،مقدسي موسوي .م.،1366 خطر زمين لرزه در شهر تبريز، مجله فيزيك زمين و فضا، مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران، جلد شانزدهم و هفدهم، شماره 1-2
7- توكلي.ب.،1372، مباني خطر زمين لرزه اي، مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله،تهران
8- حيدري .م.،زارع.م.، 1374، بررسي مقدماتي لرزه خيزي، لرزه زمين ساخت و خطر رويداد زمين لرزه گسلش در پهنه استان زنجان، مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله، تهران
9- داس.ب.ام.،1371، اصول مهندسي ژئوتكنيك، ترجمه طاحوني،انتشارات دانشگاه تهران
10- ذكاء. ي.،1368، زمين لرزه هاي تبريز، انتشارات كتابسرا، تهران
11- روبو.م.،كوپن.ر.،1369، جابجايي قاره ها، ترجمه مهندس دنبلي، انتشارات علمي فرهنگي تهران
12- سازمان زمين شناسي كشور، 1362 پروژه ژئوديناميك(زمين پيمايش در ايران)، گزارش شماره 51
13- سازمان زمين شناسي كشور، دگر ريختي قاره اي در فلات ايران زمين، شماره 52
14- سياهپوش.م. ت.، 1370، پيدايش تمدن در آذربايجان، انتشارات قومس، تهران
15- سيد. اچ. بي، ادريس. آي. ام.، 1374، حركتهاي زمين و روانگرايي خاك در حين زلزله، ترجمه سعيد منتظرالقائم، مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله ،تهران
16- شاه پسندزاده. م و، زارع.، 1374، بررسي مقدماتي لرزه خيزي، لرزه زمين ساخت و خطر زمين لرزه،گسلش در پهنه استان آذربايجان شرقي، مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله، تهران
17- شريعت جعفري.م.،1375، زمين لغزش مباني و اصول پايداري شيب هاي طبيعي، انتشارات سازه تهران
18- شريف زاده، رضا،؟، مجموعه مقالاتي در خصوص بلاياي طبيعي ئ حوادث غيرمترقبه، ناشر؟ تهران
19- شهرابي. م.، 1373، شرح نقشه زمين شناسي چهارگوش اورميه به مقياس 1:250000، سازمان زمين شناسي كشور، تهران
20-شهرابي. م.، 1360، گزارش مختصري از رخساره درياچه اي زمان هولوسن و تغييرات آب و هوايي درياچه فوق اشباع از نمك اورميه، سازمان زمين شناسي كشور، گزارش داخلي
21- علي پور.ف.، كمك پناه. ع.، 1376، بررسي زمين لغزه شهرك وليعصر تبريز و ارائه روش پايدارسازي، ارائه شده در دومين سمينار زمين لغزه، مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله، تهران
22- فهمي. م.ح.، ايرجي.، 1365، زمين شناسي و معادن آذربايجان غربي، ناشر؟ خوي
23- قلي يوف.ن.، 1359، تاريخ آذربايجان ترجمه ح. صديق، انتشارات گوتنبرگ تهران ناشر؟ تهران
24- قنبري. ع.، 1363، مطالعه زمين شناسي، تكتونيك و سايزمو تكتونيك منطقه خوي در آذربايجان دانشكده فني، دانشكاه تبريز، كتاب چاپ نشده، نزد مؤلف
25- قنبري.ع.، 1372، مطالعه اجمالي گسل شمال تبريز، اولين كنفرانس بين المللي بلاياي طبيعي، ناشر؟ تهران
26- قنبري. ع.، 1373، گزارش مطالعات تفضيلي، مسائل زمين شناسي مهندسي ژئوتنيك شهرك لاله تبريز
27- قنبري.ع.1376، گزارش مقدماتي زمين لرزه 10اسفند 1375 اردبيل، دانشكده فني، دانشگاه تبريز، مقاله نزد نگارنده تكتونيك شهرك لاله تبريز، دانشكده فني دانشگاه تبريز، گزارش نزد مؤلف
28- قريشي.م.،برزگر.ف.، 1370، توان(پتانسيل) لرزه خيزي گستره آذربايجان در پيوند با برنامه ريزي شهرها، مجموعه مقالات طرح ريزي كالبدي، وزارت مسكن وشهرسازي، تهران
29- كمك پناه.ع.، منتظرالقائم.س.، چدني .ا.ج.، 1373، پهنه بندي زمين لغزه در ايران جلد اول، مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله تهران
30- كمك پناه.ع. 1376، مطالعات زمين شناسي مهندسي لغزش كوي وليعصر تبريز، ارئه شده در دومين سمينار لغزه و كاهش خسارتهاي آن، مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله، تهران
31- مدني، شفيعي، 1371، زمين شناسي عمومي، انتشارات دانشگاه صنعتي اميركبير، تهران
32- مظفريان. پ.، كماليان.ن.، مهرابيان.ش.، 1372، زمين لرزه هاي ايران از سال 1900تا 1992 ميلادي، گزارش علمي شماره 77، مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران
33- معماريان.ح.، 1371، زمين شناسي براي مهندسين، ناشر دانشگاه تهران، صص 350-324
34- معماريان.ح.، 1374، زمين شناسي مهندسي و ژئوتكنيك، ناشر دانشگاه تهران صص 500-410
35- نوگل سادات.م.ع.، 1364، منطقه هاي برشي و خميدگي هاي ساختاري در ايران، دست آوردهاي تحليل ساختاري ناحيه قم، گزارش شماره 55، سازمان زمين شناسي كشور.
منابع انگليسي:
Berberian. M.1976 Bozgush 1879 earthquake, Gs Report No 39

Berberian. M. 1976 north Tabriz fault, Gs Report No 39

Berberian. M. 1976 Salmas earthquake, Gs Report No 39

Berberian. M. 1976 Contribution To The Seismotectonies of Iran (part IV) No 40 Gs

Berberian. M. Tchalenco. J.S.1976 Field study and documention of The 1930 Salmas earthquake Gs no 49 P 271_ 342

Berberian. M. 1976 Macroseismic epicenteres of destructive and damaging earthquakes in Iran(1900_1976).Gs No 39

Berberian. M. 1977 Badavli (W. Maku) earthquake of 1968 April 29 Gs No 40

Berberian. M. 1983 The southern caspian A compressional Deperssion floored by a trapped modified oceanic crust. Gs. No 40

Dehghani. G.A. Makris. J. 1983, Gravity field and Cnustal Structune of Iran, No 51Gs

Ghanbari. A. 1989 Tectonics of The Tethyan_Himalayan belt in The Iranan area 28Th I. G. Washington. D. C. U. S. A.

Ghanbari. A. 1001 paleoseismisity and Neo seismity in The Azerbaigan area I. G. C. Tokoyo Japan.

Sengor. M. C. 1991, late paleozoic and Mezozoic Tectonic evolutic of the Middle Eastrn tethysidesi, IGCP project 267, Newsletter No. 2(1991)



دكتراي ژئوفيزيك [1] Tohidmelikzade@yahoo.com