نگاهی به تاريخ فرهنگ و تعليم و تربيت در سلماس

نگاهی به تاريخ فرهنگ و تعليم و تربيت در سلماس

دكتر توحيد ملك زاده ديلمقاني
کودکان روستاها و شهر ديلمقان و کهنه شهر تا قبل ازتاسيس رسمی اداره فرهنگ همچون ساير شهرهای آذربايجان درمکتب خانه هايی تعليم می يافتند که مواد درسی آن عمدتاً قرآن ، گلستان سعدی ، جامع عباسی، ديوان حافظ ، و کتب عربی بود . در آن زمان تفکر قرون وسطی يی درميان مردم رواج داشت وآن اينکه سواد عبارت بود ازخواندن و نوشتن به زبانهای عربی و فارسی.
آذربايجانيان به سبب دانستن زبان ترکی احساس يادگيری علمی زبان ترکی را نداشتند و همين امر سبب شد بعدها متوليان فرهنگ به سوء استفاده از اين عدم نياز غير مشروع و غير علمي نمايند و بر خلاف اصول اوليه تعليم و تربيت ، يادگيری به زبان مادری را برای آذربايجانيان ممنوع سازند. بطوريکه دکتر محسنی رئيس فرهنگ آذربايجان اعزامي از سوی رضا شاه دستور داده بود هر دانش آموزی که در مدرسه «ترکی» صحبت کند مجبور به پرداخت جريمه باشد .
مکتب خانه های آن زمان شهر ديلمقان مرکز ولايت سلماس (بلا از سال 1300 شمسی) عبار ت بود از مکتب امين العلما ، مکتب ملا غفار ، مکتب حاجی بابا ، مکتب ملا اسماعيل ، مکتب ملا عباسعلی ، مکتب ميرزا رضای سلماسی ، مکتب ميرزا حسن شمس الدينی ، مکتب ميرزا حبيب ، مکتب ملا اسماعيل نجفی ، مکتب ملا مجيد تمری و دهها مکتب کوچک و بزرگ که درکهنه شهر و روستاهای اطراف ديلمقان به تعليم و تربيت سنتی اهالی سلماس می پرداختند .
در سال 1285 شمسی همزمان با پيروزی انقلاب مشروطيت آذربايجان ، به همت قهرمان ملی آذربايجان ، ميرزا سعيد سلماسی اولين مدرسه بهسبک نوين در ديلمقان تاسيس شد . همچنين به همت وی يک هيئت علمی در سلماس تاسيس شد که « هيئت معارف سلماس» ناميده می شد . عبد الصمد اسماعيل زاده ، ميزرا علی محمد جواد زاده ،ميرزا عبدالرزاق پياميار ، امير اقبال لکستانی ، حاجی حسين آقا ، محمد رضا صيرفی زاده ، ميرزا محمد علی مشهور به دايی از جمله اعضای اين هيئت بودند . مدرسه تاسيسی ميرزا سعيد سلماسی به پيشنهاد هيئت معارف سلماس مدرسه « سعيديه» ناميده شد . ناجی بيگ ازادبای مشهور عثمانی و از سران حزب اتحاد و ترقی عثامنی به دعوت ميرزا سعيد سلماسی به ديلمقان آمده و مديريت و معلمی اين مدرسه را بر عهده گرفت . محمد قلی ميرزا ، ميرزا احمد بصيرت ، حاجی ملا اسماعيل نجفی ، از جمله مديران اين مدرسه بودند . عکس منحصر به فرد اين« مدرسه در دست می باشد در اين عکس ، ناجی بيگ ، ميرزا سعيد سلماسی ،معلمان و حدود چهل نفر از محصلان مدرسه سعيديه ديده می شود .اين مدرسه پس از دو سال فعاليت در سال 1287 شمسی همزمان با تسليم حکومت سلماس به سردار ماکو تعطيل شد . بدين نحو که عزو (عزت الله) خان خواهر زاده سردار ماکو به ديلمقان تاخته و مدرسه سعيديه را منحل و کليه اعضای هيئت معارف سلماس را دستگير کرده ، شخص ناجی بيگ مدير سعيديه دستگير و به اعدام محکومشد . ميرزا سعيد سلماسی نيز به استانبول مهاجرت کرد .
پس از شهادت مظلومانه ميرزا سعيد سلماسی در اواخر سال 1287 شمسی ، عظمت خانم مادر مرحوم ميرزا سعيد سلماسی تامين مالی مدرسه سعيديه را بر عهده گرفت . اين مدرسه تا سال 1297 شمسی با مديريت ميرزا حسين رشيديه تبريزی ، ميرزا رضای سلماسی ، ميرزا ابوالحسن شبستری اداره شد . در طی سالها حدود دويست دانش آموز سلماسی تربيت شدند که معلمان انها عبارت بودند از ميرزا ستار تبريزی ، حاج اسماعيل نجفی و ميرزا حسين افتخار تبريزی .
همزمان با وقوع جنگ حهانی اول و هجوم عشاير جيلو و ارامنه به سلماس ، مدرسه سعيديه دوباره رو به تعطيل رفت . در تاريخ 4 ارديبهشت سال 1297 شمسی همزمان با تصرف ديلمقان به دست جيلوها ، مدرسه سعيديه منحل و ميرزا ابوالحسن خان شبستری مدير مدرسه و ميرزا حسين تبريزی معلم مدرسه و دههاتن از دانش آموزان مدرسه سعيديه به دست جيلوها کشته شدند . فاجعه قتل عام مردم اورميه و سلماس به دست جيلوها و ارامنه لکه ننگی بر پيشانی ارامنه و آشوريها می باشد .
خرداد ماه سال 1297 شمسی قشون عثمانی جهت پيايان دادن به اسارت مردم سلماس و اورميه و آزاد سازی آذربايجان از يوغ ارامنه واسوری ها و ميسيون اروپايی با قشون مجهز وارد آذربايجان شده و ارامنه و آسور يها (چيلو ها ) با خدم و حشم به طرف بغداد محل استقرار انگليسی ها فرار کردند و به تدريج مردم آذربايجان و سلماس وارد آرامش نسبی شدند . ميرزا عبدلارزاق پياميار که از جمله معاريف سلماس عصر مشروطيت بود نيز از استانبول وار د ديلمقان شد و دوباره مدرسه سعيديه در ديلمقان افتتاح شد . پس از چندی شورش اکراد به رهبری سيميتقو آغازشد و دوباره غرب آذربايجان وارد بحران شد در اثر نا امنی منطقه ديلمقان و کهنه شهر مهاجرت از منطقه به تبريز و شهرهای امن آذربايجان شروع شده و با مهاجرت ميرزا عبدالرزاق پياميار به تبريز دوباره مدرسه سعيديه تعطيل شد .
در سال 1300 شمسی « عبدالرزاق طهماسبی» والی آذربايجان شده و دوباره مدرسه سعيديه احياء و نام آن به «پهلوی» عوض شد . اين مدرسه با مديريت آقای ثريا وآموزگاری ميرزا حسن شمس الدينی و نظامت نصرت الله خان بهادری تاسيس گرديد . در سال 1301 مديريت مدرسه فوق از طرف اداه فرهنگ آذربايجان به ميرزا عبدالرزاق پياميار محول شد و از همان تاريخ وی به رياست اداره فرهنگ سلماس منصوب شد . رياست وی بر اداره فرهنگ سلماس از سال 1301 تا 13 فروردين 1324 شمسی (روز فوت وی ) ادامه داشت .
در سال 1301 شمسی دبستان اردشير ديلمقان تاسيس شد و در سال 1305 شمسی دبستان نوروز کهنه شهر تاسيس شد . در سال 1307 شمسی اولين دبستان دخترانه سلماس به پيشنهاد اهالی ديلمقان تحت عنوان «گلشن» تاسهس شد و در سال 1316 شمسی اولين دبيرستان سلما س تاسيس و درسال 1332 شمسی کلاس چهارم دبيرستان افتتاح شد .
در سال 1332 شمسی دبيرستان دخترانه سعيد تاسيس و تا سال 1334 شمسی دوره اول و بعد از آن دوره دوم افتتاح شد . پس از ان بتدريج در روستاهای زير مدارس تاسيس شد .
معزی خسرو اباد 1311 شمسی
افشين هفتوان 1315 شمسی
کيوان سوره 1319 شمسی
هاتف مغانجيق 1319 شمسی
دانش قره قشلاق 1319 شمسی
مهرگان ملحم 1319 شمسی
بابايی ملحم 1319 شمسی
جاويد سلطان احمد 1326 شمسی
شهريار يوشانلو 1328 شمسی
آذر پکاجيک 1328 شمسی
حافظ حبشی 1329 شمسی
جهانگير چهريق 1329 شمسی
خسرو پرويز صدقيان 1331 شمسی
فردوسی کشکاويج 1331 شمسی
نظامی کوزه رش 1331 شمسی
نوبنياد اولق 1333 شمسی
نوبنياد سيلاب 1333 شمس