بررسي خطر زلزله در غرب آذربايجان اورميه

بررسي خطر زلزله در مناطق غربي آذربايجان
( شهرستان اورميه)


ديلمقاني ملك‌زاده‌‏‎ دكتر توحيد
Tohidmelikzade@yahoo.com


مقدمه اي بر زلزله خيزي شهرستان اورميه
شهرستان اورميه مركز استان آذربايجان غربي با جمعيتي افزون از يك ميليون نفر در منطقه ي فعال از نظر زلزله خيزي قرار دارد. فرو رانش صفحه آناطولي در ميكرو پليت آذربايجان سبب شكسته شدن سنگهاي زمين در آذربايجان و بوجود آمدن گسل ها و زون گسل در غرب آذربايجان شده است كه اين مساله ريسك زلزله را در آذربايجان غربي افزايش داده است. بطور كلي گرچه شهر اورميه از نظر سايزمو تكتونيكي در شعاع كم فاقد هر گونه گسل اكتيو و كواترنر مي باشد ولي گسلهاي الف ) درياچه اورميه ب) كسل شمال و جنوب سلماس ج) خطواره اورميه د) گسل اشنويه ه) گسل كوه شهيدان مي تواند سبب زلزله در محدوده شهر اورميه و نهايتا تخريب در اورميه گردد.
علت به وجود آمدن گسل درياچه اروميه
گسل تبريز يك گسل امتدادي راست لغز است كه از كوههاي زنجان – سلطانيه تا كوه‌هاي آرارات در تركيه تداوم دارد و در طول اين گسل در فاصلة بستان آباد تا سلماس پديده‌هاي ژئوفيزيكي متنوعي دارد كه شامل جابه‌جايي و قطع شدگي آبراهها، اختلاف ارتفاع و ايجاد پرتگاه گسلي، درة گسلي، چشمه‌هاي گسلي ، آبهاي زاينده و استخرهاي طبيعي و درياچة اروميه است.
با توجه به بررسيهاي لرزه خيزي حداكثر بزرگي زلزله در پهنة شمال تبريز 7/7 M= و در پهنة درياچة اروميه 8/6 M= تخمين مي‌گردد.
درياچه اورميه و گسل درون آن
درياچه اروميه بزرگترين درياچه ايران است كه در شمال باختري كشور به صورت يك حوضه بسته ميان كوهساري شكل گرفته است. اين درياچه با درازاي 140 كيلومتر و پهناي متغير بين 15 تا 50 كيلومتر داراي ميانگين مساحتي در حدود 5000 كيلومتر مربع مي باشد. از مجموعه نظريات مختلف چنين بر مي آيد كه درياچه اروميه احتمالاً بازمانده اي از درياي تتيس و بخشي از درياي مديترانه بوده كه اكنون جدا مانده و از اواخر ميوسن شكل گرفته و كم كم كوچكتر شده است. در حالت كنوني درياچه اروميه به صورت يك زون فرونشست تكتونيكي مي باشد كه در پيرامون و مرزهاي آن چندين گسله مهم را مي توان باز شناخت .
سنگ كف نهشته هاي نرم و آبدار درياچه كه بطور عمده ا. سيلت و رس تشكيل يافته است در بيشتر جاها از نهشته هاي كهن تري تشكيل شده كه برونزد آنها را در زمينها ي پيرامون درياچه و در پادگانه هاي بلند مي توان ديد كه فسيل هاي موجود در آنها نشانه محيط نه چندان شور محيط رسوبي آنزمان مي باشد. نهشته هاي نرم درياچه اروميه بيشتر از بار رسوبي رواناب ها و سيلابهاي جنوبي و شمالي آن تامين مي شود كه منشاء آنها بطورعمده نهشته هاي درياچه اي سازند مراغه، شيلها و ماسه سنگهاي كرتاسه و نئوزن، آهكهاي سازندقم و توده هاي گرانيتي مي باشد. جنس نهشته هاي درياچه بيشتر رس، سيلت ، كمي ماسه ريزدانه و خيلي كم رسوب شيميايي درجا مي باشد. نهشته هاي آواري آن بيشتر از نوع چند آميزه اند كه در آنها كوارتز، كلسيت و ميكا فراوانتر از بقيه مي باشند. كاني هاي رسي در اين نهشته هاي آواري بيشتر از نوع ايليت، كائولينيت و كلريت مي باشند.
– گسله اروميه :
– اين گسله دنباله گسل شمال تبريز بشمار مي آيد كه از ماكو بطرف جنوب ادامه دارد و از غرب درياچه اروميه گذشته و به رودخانه زرينه رود ختم مي شود و ممكن است فرورفتگي درياچه اروميه بعلت همين گسل باشد
مقدار مواد آلي موجود در نهشته هاي درياچه اروميه عموماً كمتر از پنج درصد است ولي در ماندابها و باتلاقهاي شور درياچه اين مقدار به پانزده درصد نيز مي رسد. در حالت ميانگين غلظت نمك در آب درياچه به 250 گرم در ليتر مي رسد. با توجه به ميزان شوري آب درياچه اروميه و مقدار قابل ملاحظه رسوب وارد شده به آن جز در محل مصب رودخانه اين نهشته ها عملاً از نوع مواد معلق در آب مي باشند، كه بطور همگن و افقي در سطح درياچه پخش مي شوند. با توجه به غلظت آب درياچه مدت زمان زيادي طول مي كشد تا اين نهشته ها ته نشين شوند.
بر اساس بررسي هاي انجام شده و گمانه هايي كه در امتئائ بزرگراه شهيد كلانتري حفر شده است مشاهده مي گردد كه نهشته هاي نرم درياچه اروميه از لايه بندي بسيار ظريفي برخوردار مي باشد. در سواحل اروميه و تبريز در نمونه هاي استخراج شده در اعماق ، لايه هاي ماسه اي بسيار ظريفي با ضخامت حداكثر تا دو ميليمتر قابل رويت مي باشند. وجود يا عدم وجود اين لايه هاي ماسه اي مي تواند ويژگيهاي مهندس نهشته ها را بنحو قابل ملاحظه اي تحت تاُثير قرار دهد. ميزان ذرات ريزتر از 75 ميكرون تا عمق 150 متري بطور متوسط 95 درصد است كه خود حاكي از ريزدانه بودن نهشته ها مي باشد. مصالح بخش مياني درياچه بطور عمده در حد فاصل رس لاغر (CL)تا لاي (ML)قرار دارند. فعاليت نهشته ها از سطح به عمق از يك روند تقليلي برخوردار مي باشد. با افزايش فعاليت نهشته ها زاويه اصطكاك داخلي، ضريب نفوذپذيري (K) و ضريب تحكيم (Cv)كاهش يافته و انديس فشردگي (Ce)افزايش مي يابد. معمولاً حساسيت نهشته هاي قشر فوقاني بيش از قشرهاي تحتاني است. از بررسي نتايج مربوط به آزمايشهاي برش پره اي و نفوذ استاندارد و آزمايش مقاومت تك محوري چنين بر مي آيد كه مقاومت برشي نهشته ها بطور قابل ملاحظه اي با عمق افزايش مي يابد و حساسبت نهشته ها تا عمق 40 الي 45 متري كاهش مي يابد. با توجه به نتايج فوق و زلزله خيزي منطقه احداث پل در درياچه اورميه بايستي با دقت زيادي انجام گيرد.

گسله كوه شهيدان :
گسله اي است با راستاي خمدار شمال – جنوب شيبي به سوي شرق و درازاي 28 كيلومتر كه در غرب اروميه نزديك مرز ايران در تركيه ديده مي شود .
گسله كوران آباد :
گسله اي با درازاي 20 كيلو متر و راستاي شرق شمال شرقي غرب – جنوب غربي در شمال غربي اروميه ديده مي شود . با در نضر گرفتن شكستن حد اقل نصف اين گسل زلزله اي به بزرگي بيش از 5/6 به وقوع خواهد پيوست
گسل اشنويه
اين گسل از شمالغرب اشنويه به طول 20 كيلومتر عبور ميكند . با در نظر گرفتن شكستن حد اقل نصف اين گسل زلزله اي به بزرگي 6/6 درجه به وقوع خواهد پيوست.

گسل سلماس
اين گسل سبب زلزله بزرگ 17 ارديبهشت سال 1309 سلماس مي باشد كه طي ان شهر و تمام روستاهاي سلماس نابود شد. با فعاليت اين گسل زلزله اي به بزرگي 7/7 درجه به وقوع خواهد پيوست. اي گسل در 90 كيلومتري شمال اورميه قرار دارد.


نتايج و بحث
همانطور يكه مشاهده گرديد در محدوده شهر اورميه گسل بزرگ و فعالي كه سبب زلزله هاي بزرگ شود وجود ندارد و آنچه كه ديده شد گسلهايي است در محدوده شعاعي 100 كيلومتر كه هم از نظر زلزله هاي تاريخي و چه از نظر زلزله هاي معاصر بزرگ نظير زلزله بزرگ سلماس به بزرگي 2/7 نمي تواند شهر اورميه را تحت الشعاع خود قرار دهد. با اين حال وجود گسل در ياچه اورميه و احداث پل بر روي آن از نقطه نظر زلزله شناسي و مهندسي زلزله بسيار تامل بر انگيز مي باشد. كه در اين باره پيشنهاد مي گردد مطالعات ريز پهنه بندي در اين منطقه انجام گيرد/ با توجه به سايزموتكتونيك منطقه اورميه ريسك زلزله در منطقه داراي حساسيت مثلا شهر هاي سلماس و خوي و ماكو و حتي اشنويه نمي باشد. با اين حال اقدامات درباره پيشگيري از خطرات زلزله احتمالي در اورميه با توجه به جمعيت و اهميت زياد ضروري و لازم مي باشد.



1 – Nogol- sadat , M.A.A . Seismotecontic map of Iran, Teritise on the Geology of Iran ,1:1000,000 Scale .1974.


ملك زاده ديلمقاني ، توحيد، زلزه خيزي و خطر زلزله در آذربايجان ، كتاب در حال انتشار-1

2-Fuenzalida , H, et al .(1997),Mechanism of the 1992 Erzincan.
Earthquake and its Aftershocks, Teefonis of Erzincan Basin an Decoupling on The North Anatolian Fault ,Geoph, J. Int,
Vol .129.pp.1-28
3-Ambraseys ,N,N ,and Melville ,1982
4- مهدي ، زارع ، خطر زمين لرزه در محدوده محور و مخزن سد در حال مطالعه بانه ، مجموعه مقالات اولين كارگاه تخصصي بررسي راهبردهاي كاهش خسارات زمين لغزه در كشور ، پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله ، 1373
5- ملك زاده ديلمقاني ، توحيد، زلزله بزرگ و مخرب 1309 سلماس، سلماس 1384