xırıstıyan Azerbaycanlıların folklorumuzdaki yerleri:
Salmaslı qul Hartun
Dr. Tohid Melikzade
Yüz illerdir ki Azeraycanda müselmanlarla birlikde xırıstıyanlar da yaşamaktalar. Bu xalqların yerli olub olmalarına dayir yüzlerce meqale ve yazı yazılmışdır. Yerli olmadıqlarını hesab eden şexsler bu adamların Azerbaycanın eşiyinden ve baıqa ölkelerdeen daxile gelmelerini söyleyirler. Azerbaycanlı hetta Türk esilli olduqlarını duşunenler yavaş yavaş onların kimliklerinı arşdırırlar.
Araşdırmalarımız gösterire ki tarixi Azerbaycanın cenub hissesinde (indiki İran ) erazisinde yaşayan Türklerin bir çoxu Türk kökenli ancaq xırıstıyan Gregoryan inançlı Türkler olmuşdur. Bu tedqiqat hem elmi hemde tarixi ve ictimayi araşdırmalar neticesinde ortaya çıxmışdır. İslamiyetden qabaq xalqımızın bir qısmının xırıstıyan dinine inansa da yüz iller zerfinde bu Gregoryan inanclı Türkler öz qonşu olduqlraı Ermeni Gregoryanlarla qaynaşmaya başlayıp bezen Ermenileşmişler. Onların Ermenileşmeleri 19 esrin evvellerine qeder yeni Azerbaycana Misyonerlerin dini tebliğ üçün gelmeleri zamana qeder devam etdi . Misyonerlerin çalışmaları neticesinde Gregoryan Türklerin kimliği Ermeni olarak değişdirili. Bu deyişılmeye baxmayaraq asimilye olmuş Türklerin eski Türk deb ve sünnetleri misal üçün Aşıq geleneyi, şerler, musiqi, yemek terzleri, aralarında itib batmamaışdır ve bugün Azerbaycanin ber çox yerinde bu ortaqliqlara rast gelmek mümkündür.
19. esrin en böyük şair ve aşıqlarından birisi elecede Gergoryan Türklerinden olan Salmnaslı qul Hartun olmuşdur. Onun salmasda hansı kendde ve hansı tarixde anadan olması belli deyil. O özünü salmaslı olaraq qeyd edir:
Adım qul Hartun vetenim Salmas elime vetene xayin deyilem
Ama mezar daşının salmasın Sarna kendinde olması şairin bu kendde anadan olub yaşamasına bir fakt olabiler. Bu gün xalq arası onu gören yaxud şerlerini bilen olmasada Azebaycanın bütün şairleri xususile batı Azerbaycan ve urmiye-Salmas menteqesi şair ve aşıqları onun haqqında hikayler ve şerler bilirler. Bizim bu araşdırmamızda bu aşıqların sinelerinde olan xatireler ve Qul Hartunun şerlerinin çox mühüm yeri olmuşdur.Qul Hartunun adında gelen qul kelimesi Azerbaycan aşıq sisteminde çox görünen leqblerdendir.
Aşıqlar tesevvüf irfandan asılı olaraq özlerini kşöşdmek ve allah yanında mütevazi qul kimi görünmek üçün öz lerini Qul. Xeste, Pir, miskin ve s. Adlayırmışlar.
Qul Hartunda Hurufilik izleri de elimize gelen şerlerinde görünür:
Oxumuşam dörd kitabı erebi Türki Tatar yirmi seggiz hurufum var ezberim dilde qatar
Qul Hartun heqiqi menada arif idi. Onun zahiri dinle heç elaqesi yoxuydu. Elimizde olan şerlerinde Muselman- şiee inanclarına aid şerleri bu idaamızı tesdıq etmektedir. İsalm peygemberi, HZ.Eli, Hz. Hüseyn, kerbela şehidleri Hartunun şerlerinde önemli yer daşımaqdadır.
Hartunun salmas ve etraf kendlerinde heyat hikayelerinden bir az numuneler elde var. Bu hikayeler Hartunun dünya görüşünü beyan etmektedir.
Şerlerinde 65 il Salmasda aşıqlıq etmesi qeyd olub:
65 il elde olmuşam aşıq inden bele daha olanmam aşıq
Tar oldu gözümden gördüğüm işiq
Kesilib taqetde dizlerim menim
Çerxi felek meni getdi zinhare
Göylümü geminen çekibdi dare
Salmaslı qul Hartun deyir ölenden sonra
qorxuram kece döne sözlerim menim.
Texminen o 80 il yaşamış ve mezar daşına istinaden o Salmasın Sarna kendinde bu dünyaya göz yummuşdu. Hartunun mezar daşında elinde saz olan bir adam hekk olmuşdur. Sazı ise dize qoyulan salmasda Tanbıraya meşheur olan bir sazdır. Bu mezarr daşları ölen adamların peşe işlerini izah eden simgelerdir.
Revayetlere göre Hartun ölürken cenazesi üç gün yerlede qalır. Muselmanlar onu xırıstıyan, xırıstıyanlar ise onu muselman olaraq hesab edirdiler. Son olaraq xırıstıyanlar Hartunu xırıstıyan adetlerine göre quylayırlar. Bu gün onun adamlarından yaxud tanış qohumlarından bir nefer rast gelmemişik. Belke birinci dünya savaşı sırasında menteqede ciloluq deyilen Ermeni ve Asorular terefinden müselmenların soyqırımı ve xırıstıyanların menteqeden qaçmaları ve ya ölmeleri Qul Hartunun xatirelerden çıxmasına sebeb olmuşdur.
İndi ise qul Hartunun şerleri
Elif allah yaradandı dünyanı
Yeddi tebeqesi yanar suca tek
Be bulut altından bir zemin asman
Xe xudam de asmanda tekatek
Xe xudam xelq edib semade al quşu
Bir de cim cesedde yoxdu tay tuşu
He heyatda beş yüz de onun yaşı
Dal ha dal vextinde gezer tekatek
Gece gündüz men eylerem ha terif
Sünniye şieye kebeye şerif
Rey senden keçecek bir neçe huruf
Qaf qadirdi her zaman de tekatek
Hartun deyir ne şirin sen ax veten
Nelet çekim çuğul çıxsın araden
Yeri göyü erşi kürşü yaradan
Tek allahdı her zaman da tekatek
Dad felek senin ellerinden gözlerim qan ağladı
Men ki qan ağlamazdım cismim de can ağladı
Bir tükenmez derde düşdüm heç bulunmaz çareler
Aşkarda ata bilmedim sirri punhan ağladı
İbrahım qırdı bütleri özü yanmadı nare
Eyyub bir derde düşmüşdü luqman bulmadı çare
Yehya da keçdi serinden zekerya düşdü tora
İsa çekildi çarmixa Ermenistan ağladı
Qom xelqi yığışdılar heqqi dilden saldılar
Ehli küfe bi heyaler imam üste geldiler
Yetmiş iki şüheda cümle şehid oldular
Kesildi Hüseynin başı erşi asman ağladı
Yüz yirmi dört min peygember beşi, ololezmdi
Peygemberi axirezzaman o bize şefaetdi
Qurulub eresate mehşer deyirler qiyametdi
Beçara salmaslı Hartun etdi dastan ağladı
Naşı bağban bağa vardın barıynan işin nedi
Almasın der heyvasın der narıynan işin nedi
Şeyda bülbül ceh ceh vurar qızıl gül eşqine
Sen ki gül alan deyilsen xarıynan işin nedi
Bir bağa girebilmesen girib seyran eyleme
Bir gülü dere bülmesen derib xendan eyleme
Bir gözeli alanmasan sevib heyran eyleme
Sen ki yar alan deyilsen yarınnan işin ne di
Bir meclise getmeginen orada dura bilmesen
Bir göylü yıxmagınan yıxıb höre bilmesen
Uzun dil qıssa olar cevab vere bilmesen
Yoxsulsan alçaqdan yeri varıynan işin nedi
Salmaslı Qul Hartun deyir yazılar geldi başa
İçdim pir elinden qeynedim geldim coşa
Sen zorun sınamamışdan yapışma ağır daşa
Sen ki avsunkar deyilsen marıynan işin nedi
Bir ağac ki kamil olsa ibtida kökden qurur
Qenim oğlan nezer salsa suyu qudretden yerir
Şükr olsun xudaye quru ağac bar verir
Meyvesi insan üçün dı kala mehmanem bu gün
Dörd kitabı bir bilenler sidqiyle heqqi tapar
Zerrece ağlı olanlar arıdan merfet tapar
Arı yığar min çiçeyi onnan mecun yapar
Mumu şamdanda yanan bala heyranem bugün
Bu nece bülbüldü gelir cem cesed yaredi
Bu dünyanın dostları qelbi qaredi
Leyliden xeber aldılar mecnun çox biçaredi
Yarın üzüne baxanda xala heyranem bu gün
Ol biçare aşıq hartn ah çeker nale teper
Kimisi suyun qızdırar kimisi sidrin töker
Uyma çox dünya maline üç beş arşın bez yeter
Serin torpağa varanda sala mehmanem bu gün
Xudam bendesine kemal verende
Neden bez adam az aldı getdi
Ustad mehzerine talib olanlar
İrfan meclisinden söz aldı getdi
Senden açılar cennetin deri
Oynamaqdır gözellerin hüneri
Cemalın görsetdi Selatin peri
Hüsnün zekatından göz aldı getdi
Adam vardı bu dünyaye gelibdi
Adam vardı kökü qazıldı getdi
Payız ezizlerinde pozulu bağlar
Köç oley yaylaqlar var oley bağlar
Salmaslı qul Hartun ha deyib ağlar
Çadırın tenabı pozuldu getdi
Göyden iki melek yendi biri dilli biri lal
Dillinin cevabını verdim lala bilmem neyleyim
Biri cane qesd eyledi biri malım istedi
Malımı teqdim eyledim canı bilmem neylayim
Gevvas olub derin derin deryalere dalmadım
Saralıban heyva kimi bir ürekden solmadım
Men bir naşı serraf idim lel qedrin bilmedim
Leli verdim bir nadana alabilmem neyleyim
ey ilahi geden yoxdu name yazım dostuma
Gece gündüz ser reqibler girib canım qesdime
Qusse menim mende sazı alıb sinem üstüne
Üreyimi qem bağladı çala bilmem neyleyim
Gel beçara aşıq Hartun ne gezirsen Tebrizi
Qismet olsa el bağında derersen gülü nergizi
İlahiden emr olunay geler ömrüm qebizi
Allaha bir can boşluyam qala bilmem neyleyim
*************************************************************
Ademden ireli Nuhdan beri
Neçe eyyam neçe iller itibdi
Neçe peygemberler neçe evliya
Musa kimi İmran diller itibdi
Hanı Davud oğlu Yusifi Suleyman
Getdi qehremanlar boş qaldı meydan
Meşeler eslanı şire kergeden
Rustem ocağından zallar itibdi
Hanı yequb oğlu mehbube selatin
Aya güne benzer yusif sifetin
Demir tek yetdi Öz hükümetin
Nadir kimi qehremanlar itibdi
Salmaslı qul Hartun derin boylama
Dayazda durgunan derin boylama
Feleyin çerxiynen şerti bağlama
Sennen de yade bunlr da düşdü
Elimin deryasinnan üzüb çıxmışam
Dayazıyam hele derin derin deyilem
Ustad hevenginde men döyülmüşem
İrisiyem hele narın deyilem
Ağam bade verib men de doluyam
Ustadların sağıyam hem soluyam
Şairlerin qulamıyam quluyam
Ayağıyam hele seri deyilem
İriyem iriynen düzem düzünen
Kirpiyem qaş altda gözüm gözünnen
Vurmamışam vurulmaram sözünnen
Acıyam acıya şirin deyilem
Bazarım kesaddı metaım almas
Gubarlı göylümü nece tutub pas
Adım qul Hartun vetenim salmas
elime vetene xayin deyilem
Bu çerxi dövrandı ha gelib geçer
Bir den yoxsul birden bar olur göylüm
Bir den göz evinde dünya dar olur
Gem möhnet çulquyub dar olur göylüm
Dem göyüllü laledi gülle açılı
Dem saet demin xeyallar geçiri
Dem göylüm şüşedi sınar puç oley
dem ahozar eyle tar olar göylüm
Dem qocaldım Qed dalım büküldü
Ax didem yaşı ömrüm söküldü
Dem el geldi meylime su töküldü
qul Hartun üstünde dar olur göylüm
gel deli göylüm sızıldar canın senin
özün yetir bir luqmane bilsin dermanın senin
gerdiş vurar qerar tutmaz çerxi dovranın senin
umran dilin bende düşer bilmez dehanın senin
tavşır heqqin emanetin cesedde canın senin
oxumuşam dört kitabı erebi ,türki, tatar
yirmi seggiz hurufum var ezberim dillerde qatar
penahımsan perverdigarım esrarım eyleme setar
cehenemin narından eziz bendeyin qurtar
yetmiş iki milletim var tutar damenin senin
sen ki meni xelq eyledin gözüm yaşı axınır
şemsi qemer erş üzünde bir birine toxunur
zülmet nure qalib oldu şebi tare yaxınır
gönderibsen dörd kitabı el içinde oxunur
dil cevabı erz eylerem İncil Quranısenin
uyma şeytanın feline babal gelib qalana
kimler deyir kimler güler gedib sallanar
yetişeller hesabına nalen erşe dayanar
bir gün olar sur çalınar külli mexluq oyanar
geçersen pole sıratdan olsa emalın senin
evvel heqqin dergahında şeytan oldu şermende
sidqi dilden çağıranlar heç vaxt olmaz dermande
heqqin min bir adı vardır gece- gündüz dillerde
yığılar külle mexluqat sual oldu mehşerde
gel beçara aşıq Hartun nece olub halin senin
Bahar fesli bu gülşane gelende
Şeyda bülbül nale çeker şeş ha şeş
Erş üzünde şöle çekir mahtab
Elif üstde be yazılmış şeş ha şeş
Beheşdin qapısın benzertdin yaze
Tülek terlan aşıq olubdur saze
Bir insan sidqinen dursa namaze
Axır alar metlebin şeş ha şeş
Allahdan istediyin movladan dile
Xelq edib yaradıb özü şeş ha şeş
Hartun deyir işim aho zar old
Derd elinden qere bağrım yarıldı
Kefenim biçildi qebrim qazıldı
Düşman güler dostlar ağlar Şeş ha şeş
Elif allah be bünyadı qılanda
Yaratdı Dünyanı o saet saet
Göylünde bir fikir xeyal eyledi
Xelq etdi ademi o saet saet
Adam varid oldu orda cennete
Bir gile azdiler atdı zülmete
Günahkar söyledi ta qiyamete
Soydular rextini o saet saet
Geyretin saxlayan üç kimsenedi
Heç kes bilmez olar ne firiştedi
Heqden inciyen olub gelib alaydı
Vereydim canımı o saet saet
Can çıxanda mindireller semende
Bayquş tek sizlere men bu veranda
Her ne ki yazır incil quranda
Oxullar üstünde o saet saet
İncile bağlıyam heq divaınında
salmaslı qul Hartun heq divanında
Çekerler günahımı heq divanında
Allah versin zindane o saet saet
***********************************************************************
Heq teala yatdı cennet içinde
Özü öz eliynen dört putağı dört
Keramet eyledi qalxdı eyağe
Göyüllü dünyanın dört qırağı dört
Suyu tesnif etdi sim feday
Şölesin görsetdş gün olan aye
Bu ne kimsenedi geldi dünyaye
Cesed bir baş iki dört qulağı dört
Adem oğlu bilmez o ne teherdi
Onun bir qetresi leli govherdi
İçin kimse bilmez abe kovserdi
Cennet bağçasın dört bulağı dört
Cennet bağçasının oxur bülbülü
Heq özü kerimdi unutmaz qulu
Eliye bexş etdi verdi düldülü
Geybden nallandı dört dırnağı dört
Göyden yendirdiler o melakeler
Menim ehvalımı kimse bilmez
İkisi yıxılsa ikisi qalar
Salmaslı Hartunun dörd otağı dört
Bizden salam olsun arif olana
O nece deryadı ayağdı yeddi
Üçyüz altmış altı şemdan içinde
Yanar şüle verer çirağı yeddi
Neçesin benzertdim o süleymane
Neçesin benzertdim o qehremane
Neçe qurban geldi yequbi kenane
Xetm oldu yussifin sedası yeddi
O dil nedi doymaq olmaz doyundan
Ne bülbüldı gileylidi xuyunnan
Ne bulağdı içmaq olmaz suyunnan
Her dem coşa geler eyağı yeddi
Neçe min qeledi neçe min hasar
Neçe min melekle defterin yazar
Mescidi minberi tamam lalezar
O kimin textidi dayağı yeddi
Salmaslı Hartunam dedim yeddisin
yeddi dal yeddi bağ yeddi yeddisin
yeddi çağ yeddi ağ yeddi yeddisin
o ne dil deyir dodağı yeddi
ne beyladı xan textinde xan duran
qedağandı qızıl yare xesaxes
ne idi ki dolanırdı yunanı
ne idi ki çekdi yare xesa xes
iskender atlandı sedaye geldi
geydi al yaşılı sedaye geldi
ne idi ki heqden sedaye geldi
ne idi ki çekdi yare xesa xes
sey eyle inamı heqqi tanıyasan
edalet, sen yetiş dade barı sen
Aşiq Hartun deyir sarı banısen
Her seher yad eyle yarı xesa xes
Qynaqlar:
Melikzade, Tohid, 2006, Azerbaycanda ciloluq fecayei, Tebriz
Melikzade. Tohid. 2005. salmasın on min illik tarixi. Tebriz
Melikzade, T,. Abbasi,.k, Salmsalı qul Hartun, varlıq degisi , 2002
Melikzade, Tohid, xususi folklor arşivi
